‘गाउँको माया’ कथामा अनुभूतिको संरचना (पवित्रा दाहाल)

 

‘गाउँको माया’ कथामा अनुभूतिको संरचना

 पवित्रा दाहाल

नेपाली शिक्षक

विषयप्रवेश :

तीसको दशकको पूर्वाद्धदेखि कथा लेखनमा सक्रिय कथाकार इस्माली प्रगतिशील कथाकार हुन् । उनी सामाजिक तथा राजनीतिक क्षेत्रका विकृत तथा विसङ्गत पक्षलाई कथाको विषयवस्तु बनाइ कलात्मक ढङ्गबाट कथा लेख्न सिपालु छन् ।  कथाकार इस्मालीका कथामा समाजमा हुने द्वन्द्व , राजनीतिक तहमा प्रभुत्वशाली पक्षले गरिब निमुखाप्रति गरेको शोषण , प्रभुत्वशाली वर्गका पछि लागेर अवसर लिने अवसरवादी समुदायका विविध रूपलाई कथाकार इस्मालीले छर्लङ्ग पारेका छन् ।

  वि.सं.२०१२ साल जेठ ४ गते महोत्तरीको औरही नगरपालिका १ मा जन्मेका इस्मालीका बाबु गोविन्द उपाध्याय हुन् भने आमा तिलकुमारी देवी पौडेल हुन् । इस्मालीको वास्तविक नाम महेश्वरप्रसाद उपाध्याय हो  । बाल साहित्यमा भने उनी  महेश पौडेल नामले चिनिन्छन् । उनले प्राध्यापन सेवाका अतिरिक्त नेपाली साहित्यका क्षेत्रमा पनि महत्त्वपूर्ण योगदान पुऱ्याएका छन् । समाजिक यथार्थवादी मान्यताका आधारमा कथा लेख्न रुचाउने इस्माली प्रगतिवादी कथाकार हुन् । उनका घाम घामजस्तो छैन (२०५८) , काट जर्किन डी (२०६४), इस्मालीका प्रतिनिधि कथा (२०६७) , श्रीको खोजी (२०७३) र कामरेडको कोट (२०७७), माछो माछो भ्यागुतो (२०७७)  कथासङग्रहहरू  प्रकाशित भएका छन् । उनका दुई उपन्यास र दुई अनुदित कथासङ्ग्रहहरू पनि छन् ।

कथाकार  इस्मालीले शोषित, उत्पीडित, उपेक्षित वर्गका पीडा, दबाबमूलक अनुभूतिलाई आफ्ना कथामा समेटेका छन् । यस लेखमा शोषक वर्गको जालमा फसेका र उक्त जालबाट फुत्कने प्रयास गरेका निम्न वर्गीय सम्प्रदायको सघङ्घर्षलाई आधार मानेर लेखिएको ‘गाउँको माया’ कथाको विश्लेषण गरिएको छ ।

नेपालमा अहिले पनि गरिब  तथा भूमिहीन व्यक्तिहरू मालिकहरूबाट शोषित छन् । अन्याय र अत्याचारमा परेका छन् । यस्ता निम्न वर्गको उत्थानका लागि चेतनाको विकास हुनु आवश्यक छ । चेतना विकासका लागि तनाब र दबाबको स्थितिले कसरी भूमिका खेल्छ भन्ने कुराको विश्लेषण गर्नु यस लेखको औचित्य हो ।

  अध्ययनको विधि :

यो लेख तयार  गर्दा सामग्रीको सङ्कलन , वर्गीकरण,  विश्लेषण र व्याख्या, सामग्रीको तुलना र मूल्याङ्कन गरी निष्कर्षसम्म पुगी सिद्धान्तको प्रतिपादन गरिएको छ । यस लेख तयार गर्न निम्नलिखित विधि प्रयोग गरिएको छ:

 सामग्री सङ्कलन विधिः

प्रस्तुत अध्ययनमा अध्ययन विषयसँग सम्बन्धित आवश्यक सामग्रीहरू प्राथमिक र द्वितीय स्रोतबाट सङ्कलन गरिएको छ । यस लेखको प्राथमिक सामग्रीका रूपमा कक्षा ११ को पाठ्यपुस्तकमा रहेको ‘गाउँको माया’ कथा रहेको छ । साथै रेमन्ड विलियमसको सिद्धान्त पनि प्राथमिक स्रोतका आधारमा सङ्कलित सामग्री  हो । यसैको आधार मानेर कथालाई विश्लेषण गरी लेख तयार गरिएको छ ।

  द्वितीयक विधि:  यो लेख पुस्तकालयीय विधिमा आधारित भई तयार पारिएको हुँदा द्वितीयक स्रोतबाट प्राप्त सामग्रीलाई अध्ययन विश्लेषणको आधार बनाइएको छ ।

                               सैद्धान्तिक परिचय

 अनुभूतिको संरचनाको मान्यता सन् १९२१ मा वेल्सको मजदुर परिवारमा जन्मेका बेलायती चिन्तक रेमन्ड विलियम्सको हो ।  अनुभूतिको संरचना अङ्ग्रेजीको स्ट्रक्चर अफ फिलिङको नेपाली रुपान्तरण हो । यस पदावलीमा अनुभूति र संरचना गरी दुईओटा पदहरूको प्रयोग गरिएको  छ  । यी दुवैको अर्थ  अनुभूतिको संरचनाबाट अनुभवको बनोट पूर्ण ज्ञानको बनावट वा ढाँचा भन्ने अर्थ निष्पत्ति हुने देखिन्छ । (पौडेल २०६८, पृ १९) मजदुरहरूको जीवन र उनीहरूको आन्दोलनलाई नजिकबाट हेर्ने र अध्ययन गर्ने अवसर पाएका विलियम्सले समाजको जनजीवन र सांस्कृतिक चेतनाको गहिरो सम्बन्धलाई नजिकैबाट अध्ययन गर्ने मौका पाए । उक्त कुरालाई उनले आफ्नो उपन्यासमा सजीव रुपमा उतारे । यसै क्रममा उनले बेलायतको प्रभुत्वशाली अभिजात संस्कृति र विचारधारासँग सङ्घर्ष गर्दै आफ्नो ठाउँ बनाए । 

उनले प्रतिपादन गरेको मान्यता अनुभूतिको संरचनाले साहित्यलाई समाज र संस्कृतिसँग जोडेर अध्ययन गर्दछ । उनको अनुभूतिको संरचना भन्ने मान्यता सन् १९५४ मा प्रिफेस टु फिल्म एन्ड ड्रामाटिक ट्रेडिसन भन्ने लेखमार्फत पहिलो पटक सार्वजनिक भएको हो । उनले यसमा भनेका छन् स् “हामी एउटा कालखण्डको अध्ययनमा त्यस कालको भौतिक जीवन, सामाजिक सङ्गठन र एउटा सीमासम्म प्रधान विचारहरूलाई कमबेसउनले यस मान्यमा बेलायतको अभिजात वर्गसँग सङ्घर्ष गर्दै संस्कृति, साहित्य सम्बन्धि आफ्ना धारणाहरू प्रस्तुत गरेका छन् ।”

रेमण्डका कल्पनाहरूलाई मानवीय अनुभूतिको सहायक र रचनालाई कलात्मक रूपाकार दिने शक्ति मान्छन् (क्षेत्री २०६४: ४४) उनका विचारमा कुनै कलाकृतिको सर्वाङ्ग सर्वेक्षण पछि प्राप्त हुने विशिष्ट प्रकारको अनुभव नै अनुभूति संरचना हो ।  यो कुनै खास समाजको खास समयको संस्कृति पनि हो ।  विलियम्स रचनामा व्यक्त भएको अनुभूतिको संरचनाबाटै सामाजिक जीवनमा भएको संरचनालाई पहिचान गर्ने प्रयास गर्छन् (पाण्डे २००६: १८४) ।  समाजमा प्रभुत्वशाली, वैकल्पिक (अधीनस्त) र उदीयमान गरी जम्मा तीन पिँढीको संस्कृति प्रभावका दृष्टिले पहिलो ,दोस्रो र तेस्रो  अवस्थामा रहेका हुन्छन् । समाजका यी तीनै पिँढीहरूको आपसी सम्बन्ध  र क्रियाकलापबाट अनुभूतिको संरचना निर्माण हुन्छ । यस्तै प्रभूत्वशाली पिँढीका स्वार्थलाई सुरक्षित राख्न अधीनस्त पिँढीलाई दबाब दिइने हुन्छ । जसले अधीनस्त पिँढीलाई दबाब र तनाबको स्थिति सिर्जना हुन्छ ।

     यस लेखमा अनुभूतिको संरचनाका आधारमा गाउँको माया कथामा प्रभुत्वशाली पिँढीले  अधीनस्त पिँढीमा के कस्तो दबाब र तनाब दिएको छ र अधीनस्त पिँढीले आफ्नो अधिकारका लागि के कस्ता कदम चालेका छन् अर्थात्  उदयमान पिँढीमा नयाँ विचारको उदय कसरी भएको छ भन्ने कुराको विश्लेषण गरिएको छ । गाउँको माया कथामा प्रभूत्वशाली पिँढी, वैकल्पिक (अधीनस्त) पिँढी र उदीयमान पिँढीका आधारमा कथाको विश्लेषण गरिएको छ ।

गाउँको माया कथाको विश्लेषण

प्रभूत्वशाली पिँढी

प्रभुत्वशाली पिँढी समाजमा शासक समुदायका रुपमा रहन्छ । जसको संस्कृति समाजमा मूलधारका रुपमा रहेको हुन्छ । यसले आफ्नो मूल्यमान्यतालाई नै समाजमा स्थापित गराइरहन पहल गर्दछ ।

गाउँको माया कथा नेपालको सामन्तवादी ,शोषकवर्गको आर्थिक व्यवस्थामा आधारित कथा हो  । यस कथामा परिछन , बुधना, रामदरस लगाएतका विभिन्न  विपन्न निम्नवर्गले आर्थिक अवस्थाका कारण भोग्नु परेको सामाजिक यर्थाथलाई देखाइएको छ । भर्खर गाउँ आएको कृष्णलाई परिछनले मालिकबाट पिडित भएको सम्पूर्ण आफ्ना वेदना व्यक्त गरेको छ  । यस कथामा मालिकहरुको ज्यादतीलाई सूक्ष्म रूपमा व्यक्त गरिएको भएता पनि सम्पूर्ण कथा शोषक वर्गको ज्यादती अर्थात् दबाब र तनाबका कारण  शोषित वर्गमा सिर्जना भएको अनुभूतिको संरचनामा आधारित छ ।

 

‘गाउँको माया’ कथामा कथाकारले प्रभुत्वशाली वर्गको निम्नवर्गलाई थिचोमिचो गरेर अघि बढ्न नदिएको र दासप्रथा समेत पुस्तानान्तरण भएको प्रसङ्गलाई यसरी प्रस्तुत गरिएको छ:

जमाना थियो ( म र परिछन लँगौटिया यार थियौँ । गाई चराउँथ्यौँ (सँगसँगै । सिजनमा बदाम, मकै चोरेर ओराहा खान्थ्यौँ र गीत गाउँथ्यौँ , “गाई चरवाहा टुअर (टापर, मैँस चरवाहा चोर । बकरी चरवाहा छिनर छानर, ताके पारो ओर । ” ती दिनहरु अब धेरै पछाडि छुटिसके । त्यै गीत अचेल परिछनको छोराले गाउँदो हो गोठालो लागेका बेला,परिछनको छोरो पनि बाउको बिँडो थाम्दै।  पछि, अलि उमेरदार भएपछि हली बस्ला । परिछन पनि पहिले गोठालो थियो , लगभग छसात वर्षकै उमेरदेखि । चौधपन्ध्रको किशोर वय नहुँदै बनी कमाउन थाल्यो र पछि हली बस्यो , सायद ज्यालादारीमा । छोरालाई पनि त्यही काम सिकाउँछ र पछि छोराले पनि आफ्नो छोरालाई पनि त्यही काम सिकाउला । यसरी एवम् रितले यो परम्परा अनन्त परिछनहरूका बलिया पाखुरीहरूबाट क्रमशः हस्तान्तरण हुँदै रह्यो (पृ.१३) ।

म पात्र कृष्णले प्रभुत्वशाली वर्गले निम्न वर्गमाथि गरेको शोषण, दमन र उत्पीडनको कारण बताएका छन् ।  माथि प्रस्तुत  आधारमा पनि परिछन जस्ता निम्नवर्गको जीवन परिवर्तन हुन नसक्नुको कारण प्रभूत्वशाली पिँढीको ज्यादतीका कारणले हो भन्ने कुरा व्यक्त भएको छ  । पेट पाल्नका लागि मालिकका घरमा गएर हली बस्न बाध्य कयौँ परिछनको कथालाई यस कथाले जोडेको छ । नयाँ सीप र शिक्षाको कमी भएका, दबाब र तनाबको स्थिति हुँदाहुदै पनि परिर्वन हुन नपाएका र  गरिबीका कारण दुःख र शोषण पनि पुस्तानान्तरण हुँदै गएको अवस्थालाई अभिव्यक्ति गरिनुले प्रभूत्वशाली पिँढीले परिछन जस्ता कयौँ परिछनलाई आफ्नो पकडमा राखी दबाब र तनाबको स्थितिमा पुऱ्याएको यथार्थलाई व्यक्त गरिएको छ  ।

कथामा प्रभुत्वशालीले गरिब तथा निमुखा वर्गमाथि गरेको दबाब र तनाबको स्थितिलाई तलको प्रसङ्गबाट प्रष्ट्याउन सकिन्छ ।

पानी पिउँदै गर्दा लगभग उदास र आद्र्र उसको स्वर मेरो कानमा गुन्ज्यो । उसले जसरी अँध्यारो मुखमुद्रामा  बिनाभूमिका मलाई यो खबर सुनायो । सहसा मलाई लाग्यो ( गाउँमा सायद  अब अङ्ग्रेजहरुको रोग सर्दै छ , डिभाइड एण्ड रुल १ परिछनहरु भाँचिदै छन् । परिछनहरुको सगबगाउँदो चेतनासँग गाउँका ठालुहरु नयाँ जुक्तिहरु सोच्दै छन्  ता कि  तमाम परिछनहरू परिछन नै रहून् । अर्थात् क्रीतदासरुपी हलीगोठाला नै रहुन् र मालिकहरुकै कृपापात्र भएर रहुन् , जुन एउटा परम्पपराका रुपमा तिनका पूर्खाहरूले तिनका हातमा नासो छोडेर गएका थिए  (पृ १४) ।

कृष्णको यो भनाइबाट गाउँका कुनै व्यक्तिको मात्र धारणा नभइ सिङ्गो मालिक वा प्रभुत्वशाली पिँढीको प्रतिनिधि सोच हो । माथिको भनाइद्वारा मालिकहरूले कम ज्याला दिएर श्रम शोषण गरिरहेको यथार्थलाई अभिव्यक्त गरिएको छ  । निम्न वर्गका प्रतिनिधि पात्र परिछन लगायत निमुखा गाउँलेहरू  यस्ता शोषणको विरुद्धमा लाग्न हड्ताल गर्दा हड्तालका नायिके फेकन र शनिचरलाई मालिकहरूले चार चार मन धान दिन्छु भनेर लोभमा पार्दै उनीहरुरूको एकता र शक्ति फुटाउन सफल भएका छन् ।  मालिकहरूले डिभाइन एण्ड रुलको नीति लिएको तथ्यलाई माथिको भनाइबाट प्रष्ट हुन्छ । प्रभूत्वशाली पिँढीले यस्तो नीति लगाउनुमा  उनीहरूको परम्परागत स्थापित प्रभुत्वशाली संस्कृति कायम  भइरहोस् भन्ने धारणा रहेको स्पष्ट हुन्छ । गाउँको माया कथामा मालिकहरु प्रभुत्वशाली पिँढी हुन् ।

 

 वैकल्पिक पिँढी: यो पिँढी स्थापित परम्पराका विकल्पमा देखा परेको पिँढी हो । जसले स्थापित परम्पराका विकल्पमा अर्को परम्परालाई स्थापित गराउन पहल गरेको हुन्छ । शासक पिँढीको विरुद्धमा आवाज उठाएको हुन्छ ।

गाउँको माया कथामा कृष्णले वैकल्पिक पिँढीको प्रतिनिधित्व गरेको छ । गाउँका प्रभुत्वशाली पिँढीका दबाबका कारण परिछन लगायत गाउँका हली बस्न बाध्य गरिबहरूमा तनाब सिर्जना भएको छ । त्यस्ता दबाब र तनाबका कारण गाउँका परिछन र अन्य निम्न वर्गलाई आफू अन्याय अन्त्याचारमा परेको अनुभूति भएको छ । कृष्ण गाउँमा नबसे पनि  परिछन र परिछन जस्ता गाउँमा दास बनाइएका निम्न वर्गका साथीभाइको अनुभूतिलाई कृष्णले पनि आत्मसात गरेको छ । अर्थात् कृष्णमा पनि अनुभूतिको संरचना निर्माण भएको छ ।  

 कृष्ण गाउँका हरेक गतिविधिप्रति सधैँ चाख दिन्छ  । कृष्ण गाउँमा आउन नपाउँदा पनि गाउँमा हुने गरेका हरेक क्रियाकलापप्रति जानकार छ । कृष्ण परिछनजस्ता निम्न वर्गीय पात्रहरूको पक्षमा छ । परिछनका हरेक कुरामा साथ दिएको छ । परिछनले आफ्ना दुःख र प्रभुत्वशालीले गरेको दमन, शोषण र उत्पीडनको बारेमा कृष्णलाई भेट्ने बितिक्कै बताउनु र कृष्णप्रति  स्नेह तथा आत्मीयता दर्शाउनुले  कृष्ण निम्न वर्गीय पात्रहरूका पक्षमा छ भन्ने कुरा स्पष्ट हुन्छ । परिछनको बाबु हली भएकै कारण परिछन पनि हली बस्नुपर्‍यो अब पनि समाज परिवर्तन नभए परिछनको छोरा पनि हली बस्ला । यसरी परिछनका पुस्तौपुस्ताले पाखुरी पुस्तानान्तरण गर्नुपर्ला अर्थात् अन्याय ,अत्याचार सहेर थोरै बनी थापेर काम गर्नुपर्ने होला  भन्दै कृष्णले चिन्ता  प्रकट गरेको छ । कृष्णले यो चिन्ता प्रकट गर्नु भनेको आफ्नो साथी परिछनका  र गाउँमा हली बस्न बाध्य परिवारका सन्तानले नयाँ पेसा अँगालून्, उनीहरूको जीवन शैली परिवर्तन होस् भन्ने धारणा राख्नु हो । उसको यो अभिव्यक्तिले परम्परादेखि चल्दै आएको हली प्रथाको अन्त्य होस् र नयाँ परम्पराको थालनी होस् भन्ने अभिव्यक्ति हो । कृष्णमा यस्तो अनुभूतिको संरचना निर्माण भएका कारण कृष्ण वैकल्पिक वा अधीनस्त पिँढी हो ।

गाउँको माया कथाको मुख्य पात्र कृष्ण पढेलेखेको छ । उसमा गाउँप्रति  र निम्न वर्गीय गाउँले प्रति हेर्ने दृष्टिकोण फराकिलो छ । उसमा समाज परिवर्तको क्रान्ति चेत छ , जुन कुरा कृष्णले बताएको तलको उद्धरणबाट प्रष्ट हुन्छ :

“बाटाभरि आँखामा गाउँ नै सलबलाइरह्यो (बुधना, परिछन, रामदरस, बखतबहादुर, कान्छो भाइ, आमा, बा, घर, छिमेक, टोल र गाउँ, सुल्ताना डाँकुको  नौट्ङ्की, महावीरजीको झन्डामेला, हाटबजार....अनि यस्तै यस्तै थुप्रै घटनाहरू । एक समय गाउँका यी घटना, भिडभाड, चहलपहलहरुको म प्रत्यक्षदर्शी थिएँ  । त्यति मात्र होइन् , म पनि तिनमै थिएँ । अहिले आएर ती सबको पृथकताबोध कता कता च्वास बिझाउँछ (आफैलाई । गाउँमा बस्न नपाउनुको पीडाबोध हलक्क मौलिन्छ छातीभरि । अस्ति भर्खर मात्र भाइले चिठी लेखेथ्यो , ‘दाजु! अचेल त परिछनको टोलमा बेलुकी बेलुकी ‘रबिन – हुड’ को नाटक रिहर्सल गर्दै छन् ।’  आहा! चिठी पढेर कति खुसी भएथेँ ....चिठी पढिसकेपछि जीवनमा मैले लगभग पहिलो पटक बोध गरेँ(हाम्रो गाउँमा पनि साँच्चैका मान्छेहरु रहेछन् जो जीवनलाई बुझ्दै छन् । हाम्रो गाउँ पनि  केही हो र केही हुन सक्छ र यही ‘केही हुनु’नै मेरा लागि अथवा हाम्रा लागि माने म, बुधना,परिछन र बखतबहादुरका हकमा जीवन खुल्दथ्यो अर्थात् जीवनको , बाँच्नुको  माने लाग्थ्यो ” (पृ. १२) ।

माथि उल्लेखित अभिव्यक्ति सहरबाट गाउँ फर्कदा कृष्णले बाल्यकालीन कुरालाई  स्मरण गर्दै आफ्ना विचार व्यक्त गरेको छ । गाउँमा हुने विभिन्न घटनाका रमिते भएर हेरिन्थ्यो तर अहिले ती कुरा सम्झदा  मनमा च्वास बिझाउँछ भन्नुले कृष्ण  चेतनागत रुपमा परिपक्व भएको  छ भन्ने कुरा प्रष्ट हुन्छ । पहिले जे हेरे पनि रमिते हुने कुरालाई अहिले विश्लेषण गरेर हेर्न सक्ने भएकै कारण कृष्णमा पहिले हेरिएका नौटङ्की अहिले  च्वास बिझाउँने भएका छन् । विचार परिवर्तनकै कारण कृष्णमा नयाँ परम्पराको सङ्केत देखिएको छ ।

समयसँगै गाउँ पनि परिर्वन भएको अर्थात् परिछनको टोलमा ‘रबिन–हुड’ को नाटक रिहर्सल हुँदै छ भन्ने कुरा सुनेर कृष्णले खुसीको अनुभूति गरेको छ । मानिसले आफ्नो जीवन बोध गर्न पाएकोमा कृष्ण खुसी छ ।  कृष्णले गाउँका निम्न वर्गीय व्यक्तिले पनि जीवन बुझ्दै छन् भन्ने कुरा व्यक्त गर्नुले  कृष्णले  नयाँ परम्परा अर्थात् जागरण युगको पहल गरेको छ ।

 ‘केही हुनु’ नै मेरा लागि अथवा हाम्रा लागि माने म, बुधना, परिछन  र बखतबहादुरका हकमा जीवन खुल्दथ्यो अर्थात् जीवनको , बाँच्नुको माने लाग्थ्यो भन्ने अभिव्यक्तिबाट कृष्णमा भएको तत्तकालीन सामाजिक संस्कृतिलाई प्रष्ट पार्दछ । प्रभूत्वशाली पिँढीको दबाबका कारण कृष्ण, बुधना, परिछन र बखतबहादुरमा दबाब र  तनाबको अवस्था सिर्जना भएको र स्वतन्त्र रूपले जीवन जीउन नपाएको कुरा पनि माथिको अभिव्यक्तिमा उल्लेख गरिएको छ । कृष्णमा सबैले स्वत्रन्त्र रुपमा बाँच्न , जीवन बुझ्न र ज्ञान लिन  पाउनुपर्छ भन्ने अभिव्यक्ति उल्लेख हुनुले कृष्णले नयाँ संस्कृतिको स्थापनाका लागि पहल गरेको छ । त्यस्तै गाउँमा गरिबका पाखुरीले नै गाउँको अस्तित्व बचाएको हो भन्दै कृष्णले परिछनलाई उत्साह र ढाडस दिँदै भन्छ – परिछन ! यसो भनेर किन मलाई लज्जित पाछौ ।  गाउँ तिमीहरूकै हो । तिमीहरूकै हँसिया, खुर्पी, कोदालो  र पाखुरीका बलमा गाउँ बाँचेको छ , गाउँका इज्जत भनेका तिमीहरू  नै हौ । तिमीहरूकै आडमा गाउँ अभिमानी भएको छ । तिम्रो पाखुरीले यो खोलाको धारलाई त फर्काउँछ भने गाउँको इज्जत माथि नउठाउला त......पृ १५!

 

 परिछनले कृष्णलाई मालिकहरूसँगको सङ्घर्ष भइरहेको बताउदै कृष्णलाई गाउँमा नै बस्न आग्रह गर्छ । कृष्ण भएमा क्रान्ति सफल हुने आडभरोसा मिल्ने कुरा परिछनले बताउँदा कृष्णले परिछन तथा निम्न वर्गको पक्षधर भई यो गाउँ तिमीहरूकै हो ,गाउँको इज्जत तिमीहरूबाट  नै बाँचेको छ भन्दै परिछनलाई जबाफ दिएको  छ  । श्रमजीवी, मेहेनती र इन्मादार परिछन र परिछन जस्ता निम्न वर्गीय पात्रहरूको पक्षमा रहेर दिएको कृष्णको यो अभिव्यक्ति प्रभूत्वशाली पिँढी विरुद्धको आवाज हो । यस अभिव्यक्तिले हँसिया, खुर्पी,कोदालो र पाखुरीका बलले गाउँमा दिएको योगदानको श्रेय गरिब तथा निम्न वर्गलाई दिनुपर्छ भन्ने नयाँ परम्पराको दृष्टिकोण राखेकाले ‘गाउँको माया’ कथाको पात्र कृष्ण वैकल्पिक वा अधीनस्त पिँढी हो ।

उदीयमान पिँढी :

 

उदीयमान पिँढी समाजमा स्थापित प्रभूत्वशाली पिँढीका मूल्य, मान्यता र सिद्धान्तका विमतिमा हुन्छ ।  प्रभूत्वशाली पिँढीको मूल्य , मान्याताका विमतिका कारण नै  उदीयमान पिँढीमा दबाब र तनाबको स्थिति आउँछ । गाउँको माया कथामा मालिकहरूको दबाब र तनाबका कारण परिछनमा आफ्ना अधिकारका लागि लड्नुपर्छ भन्ने अनुभूति भएको छ । यसै कारण परिछनले  उदीयमान पिँढीको प्रतिनिधित्व गरेको छ ।

नेपाली समाज लिङ्ग, जाति , धर्म, क्षेत्रका साथै वर्ग बीचको द्वन्द्वबाट सञ्चालित छ । यस्ता संस्कृति अर्थव्यवस्थालाई आधार बनाएर निर्माण भएका हुन्छन् ।  ‘ गाउँको माया’कथामा यस्तै आर्थिकरूपमा विपन्न वर्गलाई आर्थिक रुपमा सम्पन्न मालिकहरूले दास बनाएको र उक्त व्यवस्थाको विरुद्धमा उदीयमान पिँढीको उदय भएको कुरा प्रस्तुत गरिएको छ ।

मालिकहरूले परिछन जस्ता गरिबहरूलाई थोरै ज्याला दिएर काम लगाएका छन् । आफ्ना अनुकूलमा चल्न बाध्य बनाएका छन् । गरिबहरुलाई पुस्तौँ पुस्ता दास बनाएका छन् । यस्ता शोषक वर्गबाट आफू शोषण हुँदा निम्न वर्गमा दबाब र तनाब सिर्जना भई आफ्ना अधिकारका लागि लड्नुपर्छ भन्ने अनुभूतिको संरचना निर्माण भएको छ ।  मालिकहरूले आफ्नो श्रम शोषण गरेको, अन्याय अत्याचार गरेको , दबाब र तनाब दिएको कारण परिछनमा पनि अन्याय अत्याचार सहनुहुन्न यसका विरुद्धमा जुट्नुपर्छ भन्ने अनुभूतिको संरचना निर्माण भएको छ । परिछन लेखपढ नगरेको व्यक्ति भए पनि ऊभित्रको विचार र चेतनाको तह उच्च देखिन्छ । लेखपढ गरेको कृष्णलाई परिछनले भनेका कुराबाट उसमा सामाजिक क्रान्ति चेत भर्भराइरहेको प्रष्ट हुन्छ ।

परिछनको नेतृत्वमा  ‘रबिन–हुड’ को नाटक रिहर्सल हुनु भनेको आफ्नो जीवन र  बाहिरी संसार बुझ्ने प्रयत्न गर्नु हो अर्थात् परिछन र परिछनजस्ता विपन्न वर्गले पनि आफ्ना इच्छाअनुसार मनोरञ्जन प्राप्त गर्नु , बाहिरी वातावरणको ज्ञान लिने काम गर्नुले उनीहरूमा आफ्नो जीवनप्रति हेर्ने दृष्टिकोण परिवर्तन भएको पाइन्छ । त्यस्तै मालिकहरूका इच्छाअनुसार चल्नुपर्ने , उनीहरूकै अधीनमा रहनुपर्ने बाध्यतामा रहेका परिछन र हली  बस्न बाध्य गाउँलेहरूका मनमा मालिकहरूको ज्यादती, दबाब र तनाबका कारण यति धेरै तनाब र दबाब सहन हुँदैन भन्ने अनुभूतिको संरचना निर्माण भएको छ । यो नयाँ परम्परा आउने सङ्केत हो ।

रोपाइँको समयमा चार किलो धान बनी अर्थात् ज्यालाका विषयलाई लिएर तीन दिनसम्म परिछन र हलीगोठाला गाउँलेहरूले हड्ताल गर्नु परम्परागत रुपमा जरो गाडेर रहेको गाउँको सामन्ती सत्तालाई दिएको चुनौती हो । सामन्ती , शोषकहरूको शासनप्रति गरिएका ठाडो बिरोध हो । यस घटनालाई हेर्दा परिछन र दास बन्न बाध्य भएका गाउँलेहरू यस कथाका उदीयमान पिँढी हुन् । मालिकहरूको व्यवहारमा तनाब र दबाब भएका कारण उनीहरूमा विद्रोही अनुभूतिको संरचना निर्माण भएको छ ।

हडतालको नेतृत्व लिएका फेकन र शनिचरले मालिकहरूले देखाएको चार चार मन धानको लोभमा परेर मालिकहरूकै पक्षमा लागेकाले  परिछनहरूको माग पूरा हुन सकेन । उनीहरूको एकता टुट्यो । उनीहरूले नराम्रो धक्का सहनुपर्‍यो । यसै कारण  परिछन र दमित गाउँलेहरूको समूहले धोकेबाज फेकन र शनिचरलाई आफ्नो समूहबाट बाहिर निकाल्दिए । फेकन र शनिचरको धोकाका कारण परिछन र गाउँलेहरूमा तनाबको स्थिति पैदा भयो । उनीहरूले हिम्मत भने हारेनन् । उनीहरूमा मालिकहरूको शोषणका विरुद्ध पुनः लड्ने , आफ्नो अधिकार लडेर लिनुका साथै आफ्नो श्रमको मूल्य लिने योजना बनाए । यसरी  उनीहरूले परम्परागत संस्कृतिको रेखा तोड्दै नयाँ संस्कृतिको लागि सङ्घर्ष गरेका छन् ।

“हिम्मत त किन हारिन्थ्यो र! अरे, एक साल भएन त अर्को साल कहाँ जाला! जब उतर गए रण पे तो पिछे हटना क्योँ ? (पृ।१५)” भन्ने परिछनको  यो अभिव्यक्तिबाट आफ्नो अधिकारका लागि हिम्मत नहारि लड्ने र पछि नहट्ने कुरा प्रष्ट पारिएको  छ । यसले पनि परिछनमा समाज परिवर्तनको उत्कट चाह छ भन्ने कुरा स्पष्ट हुन्छ । परिछन र परिछन जस्तै पिडित गाउँलेहरू मालिकहरूबाट दबाब र तनाबको अवस्थामा पुग्दा उनीहरूमा  समाज परिवर्तको अनुभूतिको संरचना निर्माण भएको छ । नयाँ चेतना जागृत भएको छ । त्यसैले यस कथामा परिछन र निम्नवर्गीय गाउँलेहरू उदीयमान पिँढी हुन् ।

 

निष्कर्ष :

गाउँको माया कथामा परिछन र परिछन जस्ता निम्न वर्गीय गाउँलेले भोगेका दबाब र तनावजन्य जीवनदशा र त्यस बिचका विशिष्ट अनुभूतिलाई हेर्दा पिँढीगत अनुभूतिको संरचना निकै सशक्त ढङ्गले व्यक्त भएको देखिन्छ । प्रभुत्वशाली पिँढीको सामाजिक आर्थिक आधिपत्य र त्यसको प्रभाव बेहोर्न बाध्य विपन्न समुदायको सङ्घर्षशील जीवन अनि त्यसलाई बदल्ने वा प्रभुत्वशालीको आधिपत्यबाट मुक्ति पाउने चाहना र प्रयासका बिचको दबाब र तनाब पूर्ण सम्बन्धबाट विशिष्ट प्रकारको अनुभूतिको संरचना निर्माण भएको छ । गाउँको माया कथामा दबाब र तनावको व्यवस्थापन वा समाधानका लागि वैकल्पिक संस्कृतिको निर्माणमा कृष्ण र परिछन प्रयासरत देखिन्छन् । तर संस्कृतिको पूर्ण निर्माण भने भइसकेको स्थिति छैन । मालिकहरूले डिभाइड एण्ड रुल लगाएर भए पनि परिछनहरूको शक्तिलाई फुटाएर आफ्नो आधीपत्य कायमै राखेका छन्  तर परिछन पनि हारेको अवस्था चाहिँ छैन । ऊ आफ्नो अधिकारका लागि वा दबाब र तनाबको स्थितिबाट मुक्त हुने बाटो खोजिरहेको छ । सङ्घर्षको योजना बनाइरहेको छ । कृष्णको पनि समर्थन पाएको परिछनमा वैकल्पिक संस्कृति निर्माणका लागि प्रभूत्वशाली विरुद्धको नाटक लेख्न कृष्णलाई आदेश दिएको छ । जसले सामन्ती परम्पराको अवज्ञा र उदात्त संस्कृतिको स्थापनामा सहयोग पुग्ने आशा परिछनमा छ । आफ्नो खेती नभएका भूमिहीन परिछनहरू अरुको हली बसेर परिवारको पेट पाल्न बाध्य छन् । जमीनदार  सामन्तहरुको उत्पीडनमा बाँच्न विवश निम्न वर्गीय परिछन र परिछनको समुदायले गरेको सङ्घर्षले नयाँ संस्कृतिको निर्माणमा सहयोग पुग्ने विश्वास गर्न सकिन्छ । यस लेखमा प्रभूत्वशाली पिँढी, वैकल्पिक वा अधीनस्त पिँढी र उदीयमान पिँढी गरी तिनै पक्षका भूमिकालाई उल्लेख गरिएको छ । प्रभुत्वशाली पिँढीको दबाब र तनाबका कारण उदीयमान पिँढीमा नयाँ संस्कारको उदय हुने अर्थात् अन्यायको अन्त्य जसरी पनि हुन्छ भन्ने कुराको निष्कर्ष यस अध्ययनबाट  प्राप्त भएको छ । 

 

सन्दर्भग्रन्थ सूची :

 

पाण्डेय, मैनजर “रेमन्ड विलियम्सका साहित्यका समाजशास्त्र”साहित्य के समाजशास्त्र की भूमिका, पृ.१६१–१६० ।

पाण्डेय, ताराकान्त (२०७३), माक्र्सवाद, सांस्कृतिक अध्ययन र साहित्यको समाज।ललितपुर : साझा प्रकाशन ।

भण्डारी, खगेश्वर (२०७८)।‘गाउँको माया’कथामा वर्ग सङ्घर्ष’ इच्छुक। पूर्णाङ्क ८, वर्ष ८, असोज , पृ.७३–८३ ।